หิโตปเทศ (ปกรณัมอมตะแห่งบูรพา)

นักปราชญ์ยุโรปผู้ชำนาญทางวรรณคดีพากย์อังกฤษลงสันนิษฐานว่าต้นรากของคัมภีร์นี้อิงอาศัยหลักในพุทธศษสน์เปนที่ตั้ง  ต่อมามีผู้แก้ตัดเสริมตามอัตโนมัติ
พยานคือฉะบับภาษาเยอรมันยังใกล้เคียงกับฉะบับเดิมมากกว่าฉะบับสันสกฤตในเวลานี้.
(ฉะบับเยอรมันนั้นถ่ายจากภาษาลติน ในศตกะที่ ๑๕ ล.ค. ราว พ.ศ. ๒๑๐๐ ฉะบับภาษาลตินถ่ายจากฉะบับภาษาอาหรับๆ จากฉะบับภาษาสันสกฤต).
ฉะบับภาษาอาหรับได้มีแล้วในศตกะที่ ๙ ล.ค. (ราว พ.ศ. ๑๔๐๐), ต่อมาถ่ายเปนภาษาหิบรู(ยิว) และภาษากรีก,
จากนั้นจึงมีผู้แปลสู่ภาษายุโรปแพร่หลายไปเกือบทุกประเทศที่เจริญ, แต่ผู้ซึ่งถ่ายเปนภาษาอังกฤษให้ชื่อใหม่ว่า Pilpay's Fable = นิทานของปีลเป.

ว่าโดยเนื้อความ หิโตปเทศเปนสุภาษิตโบราณจับใจน่าอ่านกำหนด ; แม้เปนเรื่องซึ่งปรุงขึ้นครั้งสมัยดึกดำบรรพ์ แต่ก็มีข้อความที่เปรียบเทียบชักอ้างถูกแท้จริง
ฟังได้ทุกกาลทุกสมัย และไม่เฉพาะในประเทศใดประเทศหนึ่ง จึงอาจเรียกได้ว่า สุภาษิตสบสมัย, เปนเรื่องที่ควรเปนสมบัติอันวิเศษของนักนีติคดีทั่วไป.

เสฐียรโกเศศ - นาคะประทีป
ตุลาคม ๒๔๖๔