นิราศลอนดอนและจดหมายเหตุ เรื่องราชทูตไทยไปประเทศอังกฤษในรัชกาลที่ ๔

ใครที่ได้อ่านเรื่องราชทูตไทยไปเมืองลอนดอน ที่หม่อมราโชทัยแต่ง โดยเฉพาะผู้ที่เป็นนักเรียนภาษาต่างประเทศในชั้นหลัง ถ้าไม่รู้ฐานะของหม่อมราโชทัย น่าจะไม่เห็นราคาตามสมควรของหนังสือเรื่องนี้ บางทีอาจจะมีผู้ยิ้มเยาะว่าหม่อมราโชทัยช่างไปตื่นเอาของจืดๆ มาแต่งพรรณนา ดูเป็นวิจิตพิสดารไปด้วยความพิศวง ผู้ที่จะคิดเห็นเช่นกล่าวมานี้ ต้องนึกถึงฐานะของหม่อมราโชทัยว่า เมื่อแต่งหนังสือเรื่งอนี้เป็นเวลาแรกที่ไทยจะได้ไปพบเห็นของเหล่านั้นจึง แต่งพรรณนาโดยจะเล่าให้ไทยซึ่งยังไม่มีใครเคยเห็น เข้าใจว่าของเหล่านั้นเป็นอย่างไร ถ้าอ่านด้วยรู้ฐานะเช่นว่านี้ ข้าพเจ้าเชื่อว่าคงจะเห็นเป็นอย่างเดียวกันทุกคนว่าหม่อมราโชทัยแต่งพรรณนา ดีมิใช่น้อย เป็นแต่ใช้ถ้อยคำอย่างเก่าๆ เพราะคำใหม่ที่เราใช้กันยังไม่เกิดในเวลานั้นยังมีความสำคัญอีกข้อหนึ่งซึ่ง ยากที่นักเรียนในเวลานี้จะเข้าใจได้ว่าผู้ที่ได้เรียนรู้ภาษาอังกฤษถึง สามารถจะได้เป็นล่ามไปในราชการทูตและอาจจะแต่งหนังสือเล่าถึงกิจกรรมของ ฝรั่งได้ ดังหม่อนราโชทัยแต่งหนังสือเรื่องนี้ ในสมัยนั้นหายากสักเพียงใด จะควรนับว่าจดหมายเหตุของหม่อนราโชทัย เป็นหนังสือแต่งดีและน่าอ่านด้วยประการทั้งปวง